ေေဟး၏ ရခိုင္တရုတ္ မီးရထားလမ္း ေဖါက္လုပ္ေရး ၾကိဳးပမ္းမွု

ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္ အေရွ့ဘက္ႏွင့္ ရိုးမေတာင္အၾကားရိွ ေဒသမွာ ရခိုင္ကမ္းေျမာင္ေဒသ ျဖစ္သည္။ ယင္းေဒသသည္ ေျမာက္ဘက္တြင္ က်ယ္ျပန္ ့ျပိး ေတာင္ဘက္သို ့ က်ဥ္းေျမာင္းသြားသည္။ ေျမာက္မွေတာင္သို ့ သြယ္တန္းေနသည္ ့ ကမ္းေျမာင္ေဒသျဖစ္သည္။ မိုးမ်ားျပိး သစ္ေတာထူထပ္သည္။ ျမစ္ေခ်ာင္းပြားမ်ားျပိး ေရစီးသန္သည္။ ကန္းရိုးတန္းတစ္ေလွ်ာက္ ေက်ာက္ေဆာင္မ်ားသည္။ ေတာင္ကုန္းေတာင္တန္းမ်ားသည္ ခရီးသြားလာေရးကို ခက္ခဲေစသည္။

ယင္းတို ့မွာ ရခိုင္ကမ္းေျမာင္ေဒသ၏ သဘာဝ အခက္အခဲမ်ားျဖစ္သည္။ ရခိုင္ေဒသ လမ္းပန္းဆက္သြယ္ေရးမွာ လမ္းပန္းဆက္သြယ္ေရးမွာ သဘာဝအခက္အခဲမ်ားေၾကာင့္ မျဖစ္ထြန္းႏိုင္ေၾကာင္း အစဥ္တစိုက္ ေျပာဆိုခဲ့ၾကသည္။ ယင္းတို ့မွာ အုပ္ခ်ဳပ္သူ လူတန္းစားမ်ား၏ လက္သံုးစကားျဖစ္ခဲ့သည္။ ေႏွာင္းလူမ်ားကလည္း သံေယာင္လိုက္၍ စကားဆိုၾကသည္။

သို ့ရာတြင္ Old Arakan အမည္ခံ သတင္းစာဆရာေဟးသည္ စစ္ေတြမွ မႏၱေလးကိုျဖတ္ျပိး တရုတ္ျပည္အထိ မီးရထားလမ္း ေဖာက္လုပ္ေရးကိစၥကို သတင္းစာမွလည္းေကာင္း၊ သက္ဆိုင္ရာ အာဏာပိုင္မ်ားထံ တင္ျပ၍လည္းေကာင္း အထူးအေလးေပးျပီး ၾကိဳးပမ္းခဲ့သူတစ္ဦး ျဖစ္သည္။

ေဟးအသူလဲ

ေဟးအမည္၏ အျပည့္အစံုမွာ John Ogilvy Hay, F.R.G.S ျဖစ္သည္။ ေဟးသည္ ၁၈၇၀-ခု မတိုင္မီ သို ့မဟုတ္ ယင္းပတ္ဝန္းက်င္ေလာက္တြင္ ရခိုင္သို ့ ေရာက္ရိွလာသူျဖစ္သည္။ စစ္ေတြျမိဳ ့တြင္ (၇) ႏွစ္ေက်ာ္ (၈)ႏွစ္နီးပါးခန္ ့ေနထိုင္ခဲ့သူျဖစ္သည္။ စစ္ေတြျမိဳ ့တြင္ေနစဥ္ ၁၈၅၃-ခုႏွစ္ထုတ္ Akyab Commercial News သတင္းစာတိုက္ကို ဝယ္ယူျပီး Arakan News သတင္းစာအျဖစ္ အမည္ေျပာင္းျပီး ဥိးစီးထုတ္ေဝခဲ့သူ ျဖစ္သည္။ ယင္းသတင္းစာတြင္ “ရခိုင္ဝါၾကီး” Old Arakan အမည္ျဖင့္ ေဆာင္းပါးမ်ားကို ေရးသားသည္။ ယင္း Old Arakan အမည္ျဖင့္ အဂၤလန္သို ့ေရာက္ရိွျပီးေနာက္မွာလည္း သတင္းစာမ်ားတြင္ ေရးသားသည္ကို ေတြ ့ရသည္။

စစ္ေတြျမိဳ ့တြင္ ေနထိုင္စဥ္ ဂုဏ္ထူးေဆာင္ တရားမ တရားသူၾကီး Honorary Magistrate of the Town Of Akyab အျဖစ္ ထမ္းေဆာင္ခဲ့သည္။

ေဟးသည္ ရခိုင္တြင္ (၇) ႏွစ္ (၈) ႏွစ္ခန္ ့ေနထိုင္စဥ္အတြင္း ရခိုင္ေဒသတြင္ လမ္းပန္းဆက္သြယ္ေရး အထူးညံ့ဖ်င္းေနသည္ကို မ်က္ျမင္ကိုယ္ေတြ ့ ေတြ ့ခဲ့ရသူျဖစ္သည္။ လမ္းပန္းဆက္သြယ္ေရး အတြက္ သတင္းစာသမားတစ္ဦးပီပီ မိမိပိုင္သည့္ Arakan News သတင္းစာမွ ေဆာင္းပါးမ်ားကို အေလးေပးေရးသားခဲ့သူျဖစ္သည္။ အထူးသျဖင့္ စစ္ေတြျမိဳ ့သည္ ဆိပ္ကမ္းေကာင္းတစ္ခုျဖစ္ေၾကာင္း ရခိုင္မွမႏၱေလးကိုျဖတ္ျပီး တရုတ္ျပည္အထိ မီးရထားလမ္း( Indo Burma China Railway Connection ) ေဖာက္လုပ္ေရး ေဆာင္းပါးမ်ားကို ေရးသားသည္။

ေဟးသည္ ၁၈၈၈-ခုေလာက္တြင္ အဂၤလန္ျပည္သို ့ ျပန္လည္ေရာက္ရိွသည္။ အဂၤလန္မွာလည္း စစ္ေတြမွ မႏၱေလးကိုျဖတ္ျပီး တရုတ္ျပည္သို ့ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရးကိစၥအတြက္ သက္ဆိုင္ရာအာဏာပိုင္မ်ားထံသို ့ စာအားျဖင့္လည္းေကာင္း၊ သတင္းစာမွ လည္းေကာင္း၊ လူကို္ယ္တိုင္ ခ်ဥ္းကပ္၍လည္းေကာင္း ၾကိဳးပမ္းခဲ့သူျဖစ္သည္။

ေဟးသည္ ရခိုင္မွ တရုတ္ျပည္အထိ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရး အတြက္ ၾကိဳးပမ္းရာတြင္ ရခိုင္တိုင္းမင္းၾကိးအျဖစ္လည္းေကာင္း၊ ျမန္မာႏိုင္ငံကို အဂၤလိပ္မ်ား တတိယအၾကိမ္ သိမ္းပိုက္ရာတြင္ ႏိုင္ငံေရးအရာရိွခ်ဳပ္အျဖစ္လည္းေကာင္း ေဆာင္ရြက္ခဲ့သူ စေလဒင္ (Sir E.B, Sladon Knight Codonel)ႏွင့္ အင္ဂ်င္နီယာခ်ဳပ္ႏွင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ မဟာဝန္ရွင္ေတာ္မင္းၾကီး၏ ျပည္သူ ့လုပ္ငန္းဌာန အတြင္းဝန္အျဖစ္ေဆာင္ရြက္ခဲ့သူ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ၾကီး အလက္ဇႏၵား ဖေရဇာ (General Alexander Fraser) စသည့္ ပုဂၢိဳလ္မ်ား၏ အားတက္သေရာ ကူညီမွုကို ရခဲ့သူျဖစ္သည္။ ယင္းပုဂၢိဳလ္တို ့မွာ ေဟးႏွင့္ပုဂၢိဳလ္ေရးအရလည္း ရင္းႏီွးသူမ်ားျဖစ္ၾကသည္။

ေဟး၏ေဆာင္းပါးမ်ားႏွင့္ သူ၏ေဆာင္ရြက္ခ်က္မ်ားကို ေလ့လာပါက “ယူနီယံဂ်က္ အလံေအာက္တြင္ ရခိုင္ျပည္ကို တိုးတက္ေစလိုသူတစ္ဥိး” ျဖစ္ေၾကာင္း ေတြ ့ရသည္။ သူ၏ စြမ္းေဆာင္ခ်က္မ်ားသည္ အုပ္စိုးသူျဗိတိသွ်လူမ်ိဳးတစ္ဦး၏အျမင္ျဖင့္ တင္ျပခ်က္မ်ားျဖစ္သည္။ အုပ္စိုးသူျဗိတိသွ်လူမ်ိဳးတစ္ဦးအျဖစ္ျဖင့္ ၾကိဳးပမ္းခ်က္မ်ားျဖစ္သည္။

သို ့ရာတြင္ သူ၏တင္ျပခ်က္၊ ၾကိဳးပမ္းခ်က္မ်ားသည္ ရခိုင္သမိုင္းတြင္ မွတ္တမ္းတင္ထားရမည့္ ကိစၥတစ္ရပ္ ျဖစ္ေပသည္။

ရခိုင္ အတိတ္-ပစၥဳပၸန္-အနာဂတ္

ေဟးသည္ ရခိုင္တရုတ္ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရးအတြက္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး၊ စစ္ေရး၊ စီးပြားေရး၊ လူမွုေရး၊ ေရေၾကာင္း လမ္းအေျခအေန၊ စစ္တေကာင္းႏွင့္ ရခိုင္ေဒသရိွ လူဦးေရ အေျခအေနမ်ားကို ေစ့စံုစြာေလ့လာသည္။ သက္ဆိုင္ရာ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး အာဏာပိုင္မ်ား၊ စစ္ေရးအာဏာပိုင္မ်ား ေငြေၾကးအတြက္ ကုမၸဏီပိုင္ရွင္မ်ား၊ ေရေၾကာင္းကၽြမ္းက်င္သူမ်ားကိုလည္း တရုတ္မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရးအတြက္ စာအားျဖင့္လည္းေကာင္း၊ လူကိုယ္တိုင္ သြားေရာက္၍လည္းေကာင္း လူေတြ ့ဆံု ေဆြးေႏြးမွုမ်ား ျပဳလုပ္ခဲ့သည္။

ေဟးသည္ သူ ့ကိုယ္ပိုင္ Arakan News သတင္းစာမွ ၁၈၇၆-ခု၊ ႏိုဝင္ဘာ(၄)ရက္မွ ၁၈၇၇-ခု၊ ႏိုဝင္ဘာ(၂၄)ရက္အတြင္း ရခိုင္တရုတ္မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရးအတြက္ ေဆာင္းပါး (၁၂) ေစာင္ကို ေရးသားေဖာ္ျပခဲ့သည္။

ယင္းအျပင္ အျခားသတင္းစာမ်ားျဖစ္ေသာ Times, Indian Stateman, The Pioneer Mail, The Spector, Saturday Review သတင္းစာမ်ား၏ သတင္းမ်ားကို ကိုးကား၍လည္းေကာင္း၊ အယ္ဒီတာထံ ေပးစာမ်ားျဖင့္လည္းေကာင္း ေရးသားခဲ့သည္။

ျဗိတိသွ်ဝန္ၾကိးခ်ဳပ္ႏွင့္ ႏိုင္ငံျခားေရးဝန္ၾကီးအျဖစ္လည္းေကာင္း၊ အိႏၵီယႏိုင္ငံ၏ အတြင္းဝန္အျဖစ္လည္းေကာင္း ေဆာင္ရြက္ခဲ့သူ The Marquis of Salisbury K.G ထံသို ့လည္းေကာင္း၊ အိႏၵိယႏိုင္ငံ အတြင္းဝန္ Viscount Cross G.C.B ထံသို ့လည္းေကာင္း၊ အိႏၵိယႏိုင္ငံဘုရင္ခံခ်ဳပ္ The Marquis of Lansdowne G.C.S.L ထံသို ့လည္းေကာင္း စာအတန္တန္ဆက္သြယ္၍ ရခို္င္တရုတ္ မီးရထားလမ္း ေဖာက္လုပ္ေရး အေျခအေနမ်ားကို တင္ျပအစီရင္ခံခဲ့သည္။ လူကိုယ္တိုင္လည္း ေတြ ့ဆံုတင္ျပႏိုင္ေရးအတြက္ လန္ဒန္ျမိဳ ့တြင္ ၁၈၈၇-ခု၊ စက္တင္ဘာလ (၁၇) ရက္ေန ့က စာေရးသားျပီး ေတြ ့ဆံုခြင့္ေတာင္းခံခဲ့သည္။ ယင္းပုဂၢိဳလ္မ်ားထံမွ စာရရိွေၾကာင္း ျပန္ၾကားစာရရိွေသာ္လည္း ေတြ ့ဆံုခြင့္မရရိွပါ။

ယင္းအျပင္ အဂၤလန္ႏိုင္ငံ ျမိဳ ့ၾကီးမ်ားျဖစ္ေသာ လီဘာပူး၊ ဟူးလ္၊ မန္ခ်က္စတာ ျမိဳ ့မ်ားရိွ ကုန္သည္ၾကီးမ်ား အသင္းတို ့ထံသို ့လည္း ရခိုင္တရုတ္ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရးကိစၥ စာေရးသားဆက္သြယ္၍ သေဘာထားမ်ားကို ေမးျမန္းခဲ့သည္။

ယင္းအျပင္ ေဟးသည္ အဂၤလန္ရိွ ေရတပ္ဦးစီးခ်ဳပ္ႏွင့္ ပါလီမန္အမတ္ျဖစ္သူ Lord George Hamilton M.P.Ist. Lord of Admiralty ထံ အဆိုပါကိစၥႏွင့္ လူကိုယ္တိုင္ ေတြ ့ဆံုခြင့္ကို ၁၈၉၀-ခု၊ ဇန္နဝါရီလ (၂၅)ရက္ေန ့က ေတာင္းခံခဲ့သည္။ သို ့ရာတြင္ ယင္းပုဂၢိဳလ္ကိုယ္တိုင္ မေတြ ့ဆံုႏိုင္ခဲ့ေသာ္လည္း သူ ့ကိုယ္စား ဗိုလ္ၾကိး ဘေရး(ဒ္) Captain Bridge R,N. The Director of Nawal Intellligeace ဆိုသူႏွင့္ ေတြ ့ဆံုခြင့္ ရရိွခဲ့သည္။ ယင္းအျပင္ ေဟးသည္ သူ၏ သေဘာထားမ်ားကို စာအားျဖင့္ ၁၈၉၀-ခု၊ ေဖေဖာ္ဝါရီ (၄)ရက္ေန ့တြင္ အဆိုပါ ဗိုလ္ၾကိးထံသို ့ေရးသားေပးပို ့ခဲ့သည္။

ယင္းအျပင္ ၁၈၇၆-ခု၊ ေမလ (၁)ရက္မွ ၁၈၇၄-ခု၊ ၾသဂုတ္လ(၄)ရက္ေန ့အထိ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္အတြင္း အထူးသျဖင့္ စစ္တေကာင္းႏွင့္ စစ္ေတြျမိဳ ့မ်ားတြင္ ပင္လယ္ကူးသေဘၤာ မာလိန္မွဴးအျဖစ္ တာဝန္ထမ္းေဆာင္ခဲ့သူ ( Captain James Ewert, for Mary years commander of a British India Company, Steomer in the Bay of Bengal ) ထံမွ စစ္ေတြသေဘၤာဆိပ္သည္ စစ္တေကာင္းထက္ ေကာင္းမြန္ေသ သေဘၤာဆိပ္ေကာင္းတစ္ခုျဖစ္ေၾကာင္း သေဘာထားမွတ္ခ်က္ကို ရယူခဲ့သည္။

အဂၤလန္ပါလီမန္အမတ္မ်ားထံသို ့လည္း ၁၈၉၁-ခု၊ ၾသဂုတ္လအတြင္းက ေဟးသည္ ရခိုင္-တရုတ္ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရးကိစၥအတြက္ပါလီမန္တြင္ တင္ျပေဆြးေႏြးနိဳင္ရန္ စာမ်ားကို ျဖန္ ့ေဝခဲ့သည္။

ယင္းအျပင္ ထင္ရွားသည့္ ေလာ့ဒ္ဒါဖရင့္ (Lord Dufferin) စေလဒင္၊ ဖေရဇာ စသည္တို ့အျပင္ စီးပြားေရးဘက္မွ ပုဂၢိဳလ္မ်ား၊ အတတ္ပညာရွင္မ်ားထံမွ သေဘာထားမ်ားကို ရယူႏိုင္ခဲ့သည္။

ေဟးသည္ ရခိုင္-တရုတ္ မီးရထားလမ္း ေဖာက္လုပ္ေရးအတြက္ ရခိုင္တြင္ ရိွစဥ္ကလည္းေကာင္း၊ အဂၤလန္သို ့ ျပန္ေရာက္စဥ္ကလည္းေကာင္း သူ၏ေဆာင္ရြက္ခ်က္မ်ားကို စုေပါင္းျပီး စာအုပ္တစ္အုပ္ ထုတ္ေဝရန္ စီစဥ္ခဲ့သည္။

၁၈၉၂-ခု၊ မတ္လ(၉)ရက္ေန ့စြဲျဖင့္ လန္ဒန္ရိွ အိႏၵိယႏိုင္ငံ အတြင္းဝန္ရံုးသို ့ ရခိုင္-တရုတ္ မီးရထားလမ္း ေဖာက္လုပ္ေရးကိစၥႏွင့္ ပတ္သက္သည့္ ေဆာင္ရြက္ခ်က္မ်ားကို စာအုပ္ထုတ္ေဝလိုေၾကာင္း ခြင့္ျပဳခ်က္ကို ေဟးကေတာင္းခံသည္။ ၁၈၉၂-ခု၊ မတ္လ(၂၃)ရက္ေန ့စြဲျဖင့္ ယင္းရံုးမွ သေဘာတူညီခ်က္ကို ရရိွခဲ့သည္။ ယင္းေၾကာင့္ ၁၈၉၂-ခု၊ ေမလတြင္ William Blackwood and sons, Edinburgh and London) ပံုႏိွပ္တိုက္မွ ရခိုင္အတိတ္၊ ပစၥဳပၸန္၊ အနာဂတ္(Arakan Past present future) စာအုပ္ကို ရိုက္ႏိွပ္ထုတ္ေဝခဲ့သည္။

ယင္းစာအုပ္တြင္ ရခိုင္ေဒသသို ့ ေဟးမေရာက္မီက အေျခအေန၊ ေရာက္ရိွျပီးအေျခအေနႏွင့္ အနာဂါတ္ကာလ ေဟးေမွ်ာ္မွန္းခဲ့ေသာ ရခိုင္ျပည္အေျခအေနမ်ားကို ေစ့စံုစြာ တင္ျပထားသည္။

ဆိပ္ကမ္းေကာင္းျမိဳ ့စစ္ေတြ

စစ္ေတြျမိဳ ့သည္ ပထမအဂၤလိပ္ျမန္မာစစ္ပြဲျပိးသည့္ေနာက္ တည္ေထာင္ေသာျမိဳ ့ျဖစ္သည္။ ၁၈၇၀-ခု၊ ဇူလိုင္လ (၇)ရက္ေန ့ထုတ္ Arakan News တြင္ Old Arakan အမည္ခံ ေဟးက ရခို္င္တိုင္းမင္းၾကိးေဟာင္း Sir Archibald Bogle ၏မေလ်ာ့ေသာ ဇြဲလံုလေၾကာင့္ ရခို္င္ေဒသ၏ ဆန္စပါးေရာင္းဝယ္ေရးလုပ္ငန္းမွာ တိုးတက္လာေၾကာင္းျဖင့္ ယင္းပုဂၢိဳလ္အား ခ်ိးက်ဴးေရးသားထားသည္။ ဆန္စပါးလုပ္ငန္း ႏွစ္စဥ္တစ္ဟုန္ထိုး တိုးတက္လာသျဖင့္ စစ္ေတြျမိဳ ့သည္ ဆန္စပါးလုပ္ငန္း၏ အခ်က္အခ်ာက်ေသာ ျမိဳ ့တစ္ျမိဳ ့ျဖစ္လာသည္။ အႏွစ္ ႏွစ္ဆယ္တိုင္ အသံုးျပဳသြားလာရသျဖင့္ စစ္ေတြျမိဳ ့သည္ လီဘာပူးသေဘၤာပိုင္ရွင္မ်ား၏ သိရိွမွုမ်ားလာသည္ဟု ေဟးက လီဘာပူး ကုန္သည္မ်ားအသင္းသို ့ ၁၈၇၄-ခု၊ ဇူလိုင္လ (၂၇)ရက္ ရက္စြဲျဖင့္ ေပးပို ့သည့္ စာတြင္ေဖာ္ျပထားသည္။

ေရွးက သေဘၤာမာလိန္မွဴးမ်ား၊ ေရေၾကာင္းအာမခံလုပ္ငန္းရွင္မ်ားသည္ စစ္ေတြသို ့ သြားလမ္းတြင္ရိွေသာ အြိဳင့္စတာ Oyster Reef ေက်ာက္တန္းမွာ ေတြးေၾကာက္စရာ ျဖစ္ခဲ့သည္။ ဆာအာသာဖယ္ယာ၏ စီစဥ္ညႊန္ၾကားမွုေၾကာင့္ အိြဳင္စတာေက်ာက္ေဆာင္ေပၚတြင္ အလွမ္းေဝးသည့္ ေနရာမ်ားမွပင္ မီးေရာင္ကိုျမင္ႏိုင္ေသာ မီးျပတိုက္ကို ႏွစ္အတန္ၾကာကပင္ ဖြင့္လွစ္ႏိုင္ခဲ့ျပီးျဖစ္သည္။ ယင္းမီးျပတိုက္ေၾကာင့္ စစ္ေတြသို ့သြားလာေနက် သေဘၤာမ်ားသာမက ကာလကတၱားျမိဳ ့ႏွင့္ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္အတြင္း သြားလာေနသည့္ သေဘၤာမ်ားအတြက္လည္း မခန္ ့မွန္းႏိုင္ေသာ အက်ိဳးအျမတ္မ်ားကို ျဖစ္ထြန္းေစႏိုင္ေၾကာင္းျဖင့္ ယင္းစာတြင္ ဆက္လက္ေဖၚျပထားသည္။

စစ္ေတြျမိဳ ့သည္ ရခိုင္ျမစ္ဝမွ ငါးမိုင္အကြာတြက္တည္ရိွသည္။ ရန္ကုန္ျမိဳ ့သည္ မုတၱမပင္လယ္ေကြ ့ထိပ္တြင္တည္ရိွသည့္ ရွည္ေညာင္းေသာ ခရီးသြားလာမွုျဖစ္သည္။ မိုင္ (၃၀) ခန္ ့ျမစ္ေၾကာင္းအတိုင္းဆန္တက္ရသည္။ သေဘၤာမ်ားသြားလာရာမွာ ေဘးအႏၱရာယ္မ်ားေသာ အက်ိဳးဆက္မ်ားသည္ ရန္ကုန္သို ့သြားရာမွာ ျဖစ္ထြန္းႏိုင္ေၾကာင္းကိုလည္း အဆိုပါစာတြင္ေဖာ္ျပထားသည္။

စစ္ေတြမွ မႏၱေလးမွာ မိုင္(၁၀၀)ပင္မေဝး။ တရုတ္ျပည္ႏွင့္ ျမန္မာျပည္တို ့မွ ထြက္ေသာထြက္ကုန္မ်ား၏ ထြက္ေပါက္ျဖစ္သည္။ အဂၤလိပ္ပစၥည္းထုတ္လုပ္သူမ်ား၏ ပင္လယ္ေရလက္ၾကားမွာ စစ္ေတြျဖစ္သည္။ အစ,ပထမေဆာက္လုပ္ေရးအတြက္ ကုန္က်စရိတ္မ်ားမည္။ သို ့ရာတြင္ တိုေတာင္းေသာခရီးႏွင့္ ကူးသန္းေရာင္းဝယ္မွုမ်ား ျဖစ္ထြန္းလာမွုေၾကာင့္ ယင္းကုန္က်စရိတ္မ်ားမွာ မၾကာမီေထမိမည္ျဖစ္သည္ဟု ေဟးက စစ္ေတြဆိပ္ကမ္းမွ မႏၱေလး တရုတ္ျပည္အထိ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ျခင္း အက်ိဳးအျမတ္ကို ေဖာ္ျပထားသည္။

ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္ရိွ စစ္ေတြျမိဳ ့ကိုျဖတ္ျပီးေဖာက္လုပ္ေသာ မီးရထားလမ္းသည္ မဟာဗ်ဴဟာအရလည္းေကာင္း၊ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအရလည္းေကာင္း ကၽြန္ပ္တို ့အတြက္ သန္းေပါင္းမ်ားစြာ အက်ိဳးရိွမည္ျဖစ္သည္။ ျငိမ္းခ်မ္းမွဳကို အေထာက္အကူျပဳမည္ျဖစ္သည္။ နယ္စြန္နယ္ဖ်ားေဒသမ်ားရိွ လူမ်ား၏ ဝင္ေရာက္စြတ္ဖက္မွုမ်ားလည္း မရိွႏိုင္ေတာ့ပါဟု ေဟး၏မိတ္ေဆြစေလဒင္က စစ္ေတြကိုျဖတ္ျပီး ရခိုင္-တရုတ္ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရး ကိစၥကို အေလးေပးေထာက္ခံထားသည္။

ယင္းအျပင္ ေဟးသည္ ျဗိတိသွ်-အိႏၵိယ သေဘၤာကုမၸဏီတြင္ မာလိန္မွဴးအျဖစ္ ႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ တာဝန္ထမ္းေဆာင္ခဲ့သူ ဂ်ီအီးဝတ္၏ စစ္ေတြဆိပ္ကမ္းသည္ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္ရိွ ဆိပ္ကမ္းျမိဳ ့မ်ားအနက္ ေကာင္းမြန္ေသာ ဆိပ္ကမ္းေကာင္းတခုျဖစ္ေၾကာင္း သေဘာထားမွတ္ခ်က္ကို ရယူျပီး သက္ဆိုင္ရာမ်ားသို ့တင္ျပခဲ့သည္။

အပယ္ခံ ရခိုင္ျပည္

ေဟးသည္ ရခိုင္တြင္ လက်ဴးႏွစ္ရွည္ ေနခဲ့သူျဖစ္သည္။ ရခိုင္ေဒသႏွင့္ ဆက္ဆံခဲ့ရသည္မွာ အႏွစ္ ႏွစ္ဆယ္ခန္ ့ရိွသည္။ ရခိုင္ကို သံေယာဇဥ္ၾကီးသူမ်က္ႏွာျဖဴ လူမ်ိဳးတစ္ဥိးျဖစ္သည္။ ယူနီယံဂ်က္အလံေအာက္တြင္ ရခိုင္ကို တိုးတက္ေစလိုသူတစ္ဥိးျဖစ္သည္။ ရခိုင္ေဒသကို အုပ္စိုးသူမ်ား၏ ပစ္ပယ္ထားသည့္ေဒသအျဖစ္ ေဟးကျမင္သည္။ အုပ္စိုးသူမ်ား၏ ဝန္ခံခ်က္၊ ထင္ျမင္ခ်က္မ်ားကို ေဟးသည္ ရခိုင္-တရုတ္ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရး ၾကိဳးပမ္းခ်က္မ်ားတြင္ အလ်ဥ္းသင့္သလို ေဖာ္ျပထားသည္။ သူ၏ ရခိုင္ အတိတ္၊ ပစၥဳပၸန္၊ အနာဂတ္ စာအုပ္မွာလည္း ယင္းတို ့ကို ေဖာ္ျပထားသည္ကို ေတြ ့ရသည္။

၁၈၆၇-ခုမွ ၁၈၇၁-ခုအထိ မဟာဝန္ရွင္ေတာ္မင္းၾကီးအျဖစ္ ေဆာင္ရြတ္ခဲ့သူ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ၾကီးဖိုက္ (General Fytche)က သူအျငိမ္းစားယူျပီးေနာက္ ေရးသားခဲ့သည့္စာတြင္ ကၽြန္ပ္တို ့ေခတ္တြင္ လမ္းပမ္းဆက္သြယ္ေရး ေခတ္ေနာက္က်ေနမွုမွာ ကၽြန္ပ္တို ့အတြက္ဝမ္းနည္းဖြယ္ျဖစ္ရပ္တစ္ရပ္ ျဖစ္သည္။ တိုင္းႏွစ္တိုင္းျဖစ္ေသာ ရခိုင္ႏွင့္တနသၤာရီတို ့ကို သိမ္းယူခဲ့သည္မွာ ႏွစ္ေပါင္း (၄၅)ႏွစ္ရိွျပီး ပဲခူးတိုင္းသည္ (၁၈)ႏွစ္ရိွျပီးျဖစ္သည္။ ရခိုင္မွာ လမ္းတစ္လမ္းမွ်မရိွေသးေပ။ မျပီးျပတ္ေသးေသာ ဒကၠား-စစ္တေတာင္းလမ္းကို ျခြင္းခ်က္ထားရမည္ျဖစ္သည္ဟု ေဖာ္ျပထားသည္။

ဒကၠားစစ္တေကာင္းမွ စစ္ေတြသို ့ဆက္သြယ္မည့္လမ္းမွာ စစ္တေကာင္းမွ ဒကၠားအထိ မိုင္(၆၀)ခန္ ့ ျပီးခဲ့သည္။ ယင္းလမ္းမွာ ဒုတိယ အဂၤလိပ္-ျမန္မာစစ္ပြဲအျပီးတြင္ ေလာ့ဒါလဟိုဇီ အမိန္ ့အရ ေဖာက္လုပ္ခဲ့သည့္ လမ္းျဖစ္သည္။ သိန္းေပါင္းေျမာက္ျမားစြာ ကုန္က်ခဲ့ေသာ အဆိုပါလမ္းမွာ ယခုအခါ ေတာၾကီးမ်က္မည္း ျဖစ္ေနသည္။ ယင္းကိစၥကို ေဟးက ေထာက္ျပထားသည္။

“စစ္ေတြခရိုင္၏ လမ္းပန္းဆက္သြယ္ေရးမွာ မျပီးမျပည့္စံုမွုႏွင့္ အလြန္ မေက်နပ္မွရိွေသာ အေျခအေနျဖစ္သည္။ လမ္းပန္းဆက္သြယ္မွုခၽြတ္ယြင္းေသာ္ျငားလည္း မိုင္အနည္းငယ္မွ်သာ ေဝးေသာ တိုက္နယ္မ်ားသို ့ ခရိုင္အရာရိွမ်ား ၾကည့္ရွုစစ္ေဆးရန္ မလာေရာက္သည္ကို ကၽြန္ပ္အေနျဖင့္ နားမလည္ႏိုင္ေအာင္ျဖစ္မိသည္။ စစ္ေတြျမိဳ ့သည္ ကၽြန္ပ္တို ့ထံတြင္ ႏွစ္ေပါင္း(၆၀)ရိွျပီျဖစ္သည္။ ယင္းကာလအတြင္း ကၽြန္ပ္တို ့သည္ အခြန္ေကာက္မ်ားကို ျမန္မာျပည္ရိွ အျခားေဒသမ်ားထက္ ပိုမိုေကာက္ခံခဲ့သည္။ သို ့ရာတြင္ တစ္စံုတစ္ဥိးသည္ ယင္းေဒသအႏံွ ့သြားေရာက္ပါက ထိုေဒသရိွ ျပည္သူလူထုတိုးတက္မွုအတြက္ တစ္ျပားတစ္ခ်ပ္မွ် သံုးစြဲထားသည့္ အေနအထားကို ေတြ ့ရမည္မဟုတ္ေပ”ဟု Adamson’s Settlement Report on Akyab District for 1885-86 ကို ကိုးကားေဖာ္ျပထားျပီး အပယ္ခံရခိုင္ျပည္အျဖစ္ ေဟးက သက္ေသထူခဲ့သည္။

ယင္းအျပင္ ၁၈၉၁-ခု၊ ေဖေဖာ္ဝါရီလ (၂)ရက္ေန ့ထုတ္ Times သတင္းစာတြင္လည္း ယင္း(စစ္ေတြခရိုင္)တြင္ လမ္းမွာ မိုင္(၄၀)မွ်ပင္ မရိွေသးေၾကာင္း ေဖာ္ျပထားသည့္ စာပိုဒ္ျဖင့္ ေဟး၏ အပယ္ခံရခိုင္ျပည္အေၾကာင္းကို ထပ္မံေထာက္ခံထားသည္။

“ရခို္င္ေဒသသည္ ျဗိတိသွ်အလံေတာ္ေအာက္တြင္ ႏွစ္ေပါင္း(၅၀)ရိွျပီျဖစ္သည္။ သို ့ရာတြင္ သာမန္လမ္းမွာ မိုင္(၅၀)မရိွေသး၊ တစ္ႏွစ္လွ်င္ အေကာင္ခြန္မွ ပိုရရိွေငြမ်ာ သိန္း(၂၀)ေက်ာ္ရိွသည္။ ႏိုင္ငံအႏွံ ့ မီးရထားလမ္းမ်ားေဖာက္လုပ္ရမည္ ျဖစ္သည္။ ယင္းသို ့ေဆာင္ရြက္ျခင္းအားျဖင့္ အစိုးရအတြက္ ၾကီးမားေသာ အက်ိဳးအျမတ္ ရရိွမည္ျဖစ္သည္” စသည္ျဖင့္ ေဟးသည္ (Arakan News) သတင္းစာတြင္ ၁၈၇၆-ခု၊ ႏိုဝင္ဘာ(၄)ရက္ေန ့က ေရးသားေဖာ္ျပခဲ့သည္။ ယင္းစာသားအတိုင္း ၁၈၇၄-ခုႏွစ္က အိႏၵိယအတြင္းဝန္ထံသို ့ ေဖာ္ျပပါစာကိုေပးျပီး (၁၈)ႏွစ္အၾကာ ၁၈၉၂-ခု၊ ေမလတြင္ေရးသည့္ အတိတ္ကရခိုင္ျပည္အေၾကာင္းအရာကို ေဖာ္ရာမွာ ေဖာ္ျပပါစာကို ထပ္မံတိုးတက္မွုမရိွေသးေၾကာင္းကို ေဟးက ထပ္ဆင့္၍ ေဖာ္ျပထားသည္။

ရခိုင္ အတိတ္၊ ပစၥဳပၸန္၊ အနာဂတ္ အေၾကာင္းမ်ားကို အမွာစာသေဘာျဖင့္ စာအုပ္တြင္ေဖာ္ျပရာတြင္---

“ရခိုင္သည္ ဘုရင္ႏို္င္ငံအျဖစ္ ျပန္လည္ထူေထာင္ႏိုင္ေတာ့မည္မဟုတ္ေခ်။ သိသာထင္ရွားသည့္ အေနအထားသို ့ ျပာပံုမွ ထူေထာင္ႏိုင္ျပီး စစ္ေတြဆိပ္ကမ္းသည္ အိႏၵိယႏိုင္ငံတြင္ အေကာင္းဆံုးဆိပ္ကမ္းတစ္ခုႏွင့္ ၾကီးက်ယ္ေသာ ေရတပ္စခန္းတစ္ခုျဖစ္လာမည္။ ယင္း၏စြမ္းရည္ႏွင့္ တည္ရိွေနပံုတို ့မွာ ထူးထူးကဲကဲအေျခအေနမ်ားေၾကာင့္ အတည္ျပဳေဖာ္ျပရျခင္း ျဖစ္ေပသည္”ဟု ေဟးက ၁၈၉၂-ခု၊ ေမလရက္စြဲျဖင့္ အပစ္ပယ္ခံ ရခို္င္ျပည္၏ အနာဂတ္ကို ေဟးက ေမွ်ာ္မွန္းခဲ့သည္။

ေဟး၏ ရည္ရြယ္ခ်က္

ေဟးသည္ ရခိုင္အတိတ္၊ ပစၥဳပၸန္၊ အနာဂတ္ စာအုပ္ကို ၁၈၉၂-တြင္ စီစဥ္ရိုက္ႏိွပ္ထုတ္ေဝသည္။ ယင္းစာအုပ္တြင္ သူ၏ရည္ညႊန္းလိုသည့္ အေၾကာင္းအရာႏွင့္ ပုဂၢိဳလ္မ်ားကို ေရွ့ဆံုးစာမ်က္ႏွာတြင္ ေဖာ္ျပထားသည္။ သူ၏ရည္ညႊန္းခ်က္သည္ ျဖစ္ေစခ်င္ေသာ ဆႏၵႏွင့္ ခံယူခ်က္မ်ားကို အတိုခ်ံဳးျပိး ေဖာ္ျပျခင္းျဖစ္သည္။

ေဟးသည္ ရခိုင္တရုတ္ မီးရထားလမ္း ေဖာက္လုပ္ေရး ၾကိဳးပမ္းမွုမွာ အျမင့္ဆံုးအဆင့္အထိေရာက္ေအာင္ တင္ျပခဲ့သည္။ တိုက္တြန္းလံွု ့ေဆာ္ခဲ့သည္။ သက္ဆိုင္ရာပုဂၢိဳလ္မ်ားကလည္း ယင္းကိစၥကို အေလးေပး စဥ္းစားခဲ့သည္။ ယင္းေၾကာင့္ သူ၏ ရည္ညြန္းေဖာ္ျပရာတြင္ အေလးနက္ဆံုးအဆင့္ျဖင့္ စဥ္းစားခဲ့ၾကေသာ္လည္း ခြင့္ျပဳခ်က္မရရိွေပဟု ေဟး၏ေဆာင္ရြက္ခ်က္ကို အတိုခ်ံဳး၍ မွတ္တမ္းတင္ခဲ့ေလသည္။ ပထမၾကိဳးပမ္းမွုအခ်ိန္ ၁၈၇၄-ခု ကာလအတြင္းက တာဝန္ရိွသူမွာ ဝန္ၾကီးခ်ဳပ္ႏိုင္ငံျခားေရး တာဝန္ခံအျဖစ္လည္းေကာင္း၊ အိႏၵိယႏိုင္ငံ အတြင္းဝန္အျဖစ္ေဆာင္ရြက္ခဲ့သူ Marquis of Salisbury K.C ၊ ဒုတိယအၾကိမ္ ၾကိဳးပမ္းမွုကာလအတြက္ အိႏၵိယႏိုင္ငံအတြင္းဝန္ Viscount Cross G.C.B ႏွင့္ အိႏၵိယ္ဘုရင္ခံခ်ဳပ္ The Marquis of Lansdowne, G.C.S.L တို ့အားလည္းေကာင္း ရည္ညႊန္းထားသည္ကို ေတြ ့ရသည္။

ယင္းႏွင့္တဆက္တည္းမွာ အရွင္သခင္မ်ား၏ ပူးေပါင္းေဆာင္ရြက္မွုျဖင့္ တိုးတက္မွုေႏွးေကြးေသာ အေျခအေနရိွသည့္ ရခိုင္ျပည္သည္ အက်ိဳးစီးပြါးျဖစ္ထြန္း တိုးတက္လာမည္။ အိႏၵိယႏွင့္ ျမန္မာ-တရုတ္လမ္းမၾကီး ေဖာက္လုပ္ျခင္းျဖင့္ ယင္းေဒသ၏ အစိတ္အပိုင္းျဖစ္ေသာ စစ္ေတြျမိဳ ့သည္ ၾကိးက်ယ္ေသာ ေဈးကြက္ႏွင့္ အိႏၵိယအင္ပါယာ၏ တတိယအၾကိးဆံုး ဆိပ္ကမ္းျမိဳ ့တစ္ျမိဳ ့ျဖစ္လာပါမည္ဟု ေမွ်ာ္လင့္ပါသည္ဟု ေဟးက ရည္ညႊန္းေဖာ္ျပထားသည္။

“ရခိုင္ျပည္ရိွ စစ္ေတြျမိဳ ့သည္ အေရွ့ဘဂၤလားႏွင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ ကူးသန္းေရာင္းဝယ္ေရးအတြက္ ဆိပ္ကမ္းၾကိးတစ္ခုျဖစ္သည္ကို အစိုးရကေသာ္လည္းေကာင္း၊ ျပည္သူလူထုကေသာ္လည္းေကာင္း အေလးအနက္ သတိျပဳျခင္း မရိွေသးေပ။ လြန္ခဲ့သည့္ ႏွစ္(၃၀)ေက်ာ္က ေပးစာမ်ားႏွင့္ ဂ်ာႏယ္မ်ားတြင္ ေဖာ္ျပထားသည့္ ကၽြန္ပ္တို ့ စဥ္းစာရန္ ေထာက္ခံေတာင္းဆိုခဲ့ေသာ သိသာထင္ရွားသည့္ အခ်က္အလက္မ်ားကို ကၽြန္ပ္၏ ေဆာင္ရြက္ခ်က္မ်ား မျပီးဆံုးမီ ျပန္လည္ပံုႏိွပ္ထုတ္ေဝျခင္းျဖင့္ ထပ္မံျပီး အေလးထား သတိျပဳလာေစရန္မွာ ကၽြန္ပ၏ ဆႏၵပင္ျဖစ္ပါသည္။ ယခုအခ်ိန္အထိ ဆိပ္ကမ္းကို အသံုးရိွေအာင္ မေဆာင္ရြက္ၾကေသးပါ”ဟု သူ၏ ေဆာင္ရြက္ခ်က္မ်ားကို ပံုႏိွပ္ထုပ္ေဝခြင့္ျပဳေရးအတြက္ အိႏၵိယႏိုင္ငံအတြင္းဝန္ရံုးသို ့ ၁၈၉၂-ခု၊ မတ္လ ၁၉ ရက္စြဲျဖင့္ ေပးပို ့သည့္စာတြင္ေဖာ္ျပထားသည္။

ယင္းေဖာ္ျပခ်က္မ်ားမွာ ေဟး၏ဆႏၵႏွင့္ ရပ္တည္ခ်က္မ်ားကို ေဖာ္ညႊန္းထားျခင္းပင္ ျဖစ္ေပသည္။

ေဟး၏ ရခိုင္တရုတ္ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရး ၾကိဳးပမ္းမွုမွာ ကာလရွည္ၾကာခဲ့သည္။ ေဟးႏွင့္အျပိဳင္ အိႏၵိယႏိုင္ငံ အာသံမွ ျမန္မာျပည္ကို ျဖတ္ျပီး တရုတ္ျပည္အထိ မီးရထားလမ္း ေဖာက္လုပ္ေရးကို Captain Sprye ဆိုသူကလည္း အဆိုျပဳခဲ့သည္။ အလားတူ မီးရထားလမ္းေဖာက္လုပ္ေရးအတြက္ အဆိုျပဳခ်က္မ်ားလည္း ယင္းအခ်ိန္က ရရိွခဲ့သည္။

ေဟး၏ ၾကိဳးပမ္းမွုကာလအတြင္း ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ ပထမဆံုးမီးရထားလမ္းျဖစ္ေသာ ရန္ကုန္-ျပည္ မီးရထားလမ္းကို ၁၈၇၇-ခုတြင္ ေဖာက္လုပ္ခဲ့သည္။ ရန္ကုန္-မႏၱေလး မီးရထားလမ္းကို ၁၈၈၉-ခုတြင္ ေဖာက္လုပ္ခဲ့သည္။ ယင္းမီးရထားလမ္းမ်ားေဖာက္လုပ္ျပီးစီးမွုသည္ ေဟး၏ၾကီဳးပမ္းမွုမ်ားကို အဟန္ ့အတားျဖစ္ခဲ့ဟန္ရိွသည္။ သို ့ရာတြင္ သူ၏လုပ္ငန္းမ်ားတြင္ ယင္းကိစၥမ်ားအားျပႆနာတစ္ရပ္အေနႏွင့္ ေဟးက အေလးအနက္ျပဳျပီး တင္ျပထားသည္ကို မေတြ ့ရေပ။

အိႏၵိယႏိုင္ငံႏွင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ အျခားမီးရထားလမ္းမ်ား ေဖာက္လုပ္ခဲ့ၾကေသာ္လည္း ေဟး၏ အဆိုျပဳခဲ့ေသာ ရခိုင္-တရုတ္ မီးရထားလမ္းကား အေကာင္အထည္ မေပၚခဲ့ေခ်။

မည္သို ့ပင္ဆိုေစကာမူ အုပ္စိုးသူ မ်က္ႏွာျဖဴလူမ်ိဳး ေဟး၏ ၾကိဳးပမ္းခ်က္ကိုကား မွတ္တမ္းတင္ထားရမည္ျဖစ္သည္။ ယင္းအျပင္ ျဗိတိသွ်လက္ေအာက္(၆၆)ႏွစ္ေက်ာ္ ကာလအတြင္း ရခိုင္ျပည္၏ အေျခအေနတစ္စိတ္တစ္ေဒသကို သမိုင္းထင္ဟပ္မွုတစ္ရပ္အေနျဖင့္ အေလးထားေလ့လာရမည့္ ကိစၥတစ္ရပ္ပင္ျဖစ္ပါသည္။

ျမထြန္းေအာင္

ကိုးကားသည့္စာတမ္း

• Arakan past present future, by John Ogilvy Hay.
  Willian Blackwood and Sons, Edinburgh and London
  1892-May
• “ရခိုင္ျပည္ထုတ္သတင္းစာမ်ား”
  ျမထြန္းေအာင္ ၊ ရခိုင္မဂၢဇင္း အမွတ္-၁(၁၉၇၃-ခု)
• “ရခိုင္ေရးရာ စာအုပ္စာတမ္း(မ်က္ႏွာဖံုး)ျပပြဲအညႊန္း”
  (ရန္ကုန္)မွ ထုတ္ေဝသည္။

ရခိုင္တန္ေဆာင္မဂၢဇင္း အမွတ္(၁၇၊ အတြဲ-၁) ၁၉၈၈-ခု၊ ဇြန္လ။ထုတ္ ေဆာင္းပါးကို ျပန္လည္တင္ျပလိုက္ပါသည္။